Het monitoren (‘meten’) van burgerschapscompetenties is een onderwerp waar scholen regelmatig mee worstelen. Volgens het Onderzoekskader van de Inspectie van het Onderwijs moet een school onderbouwen welke resultaten ze met haar burgerschapsonderwijs wil bereiken en brengt de school de resultaten op een betrouwbare en inzichtelijke manier in kaart. Wat is het idee achter deze monitoring? Ga je voor kwantitatieve en/of kwalitatieve instrumenten om de resultaten van je burgerschapsonderwijs in kaart te brengen? Welke monitoringsinstrumenten zijn hiervoor beschikbaar en wat zijn de voor- en nadelen van verschillende instrumenten? In dit webinar gaat Remmert Daas op deze vragen in.
Download hier de PowerPoint-sheets
Timestamps:
Een Q&A-sessie maakte onderdeel uit van dit webinar, waarbij een aantal vragen van het kijkende publiek zijn behandeld en beantwoord. Een behoorlijk aantal zijn echter blijven liggen. Hieronder beantwoorden we veelgestelde vragen (een FAQ) over het monitoren van burgerschapscompetenties.
Sociale competenties verwijzen naar de kennis, houdingen en vaardigheden om met andere mensen te kunnen omgaan. Maatschappelijke competenties verwijzen naar de kennis, houdingen en vaardigheden om aan de samenleving en de democratie deel te nemen. Deze competenties zijn tezamen als synoniem voor burgerschapscompetenties te beschouwen. Scholen dienen zelf te bepalen welke burgerschapscompetenties zij voor haar leerlingenpopulatie nastrevenswaardig vinden. Deze dienen op doelgerichte, samenhangende en herkenbare wijze bevorderd te worden. Verdiepende informatie over burgerschapscompetenties is te lezen in de publicatie van Hessel Nieuwelink, getiteld ‘Burgerschapsonderwijs gaat verder dan sociaal-emotioneel leren’ (2021). Voor het primair onderwijs is daarnaast de publicatie ‘Sociale competenties bevorderen voor gelijke kansen’ van belang.
Het Expertisepunt Burgerschap biedt kosteloos adviseurs aan om je op weg te helpen door jullie school kortdurend te ondersteunen. Zij zijn deskundigen die weten wat er in de onderwijspraktijk speelt en je advies op maat bieden. Dit advies is beschikbaar voor onderwijsteams, teamleiders, onderwijs- en beleidsadviseurs op school en schooldirecteuren of -besturen in het primair, voortgezet, gespecialiseerd en middelbaar beroepsonderwijs (po, vo, go en mbo).
De adviseurs helpen je om de volgende stap te zetten in het doelgericht en samenhangend vormgeven van burgerschap op jullie school. Het advies kan gaan over monitoring, maar ook over andere aspecten van jullie burgerschapsonderwijs die hiermee samenhangen. Klik hier voor meer informatie over de adviseurs.
Daarnaast is onze helpdesk beschikbaar voor meer informatieve vragen. Klik hier voor meer informatie over de helpdesk.
Heb je behoefte aan langdurige ondersteuning? Bekijk dan het overzicht aan aanbieders in de categorie ‘Advies en begeleiding’ van ons professionaliseringsaanbod.
In ons document ‘IJkpunten voor goed burgerschapsonderwijs’ vind je in het hoofdstuk ‘Resultaten’ extra handvatten terug. Klik hier voor het document.
In onze toolbox vind je ook tips, links, informatie en voorbeelden om je op weg te helpen. Het monitoren van burgerschapscompetenties komt terug in hoofdstuk 7. Klik hier voor de toolbox.
Volgens de nieuwe burgerschapswet dient het burgerschapsonderwijs op elke school doelgericht, samenhangend en herkenbaar te zijn. Dit vormen de drie onderwijskundige eisen. Zie hier voor de wettekst voor het primair onderwijs, zie hier voor de wettekst voor het voortgezet onderwijs.
De term ‘doelgericht’ heeft daarbij twee gerelateerde betekenissen:
1) Het betekent op de eerste plaats dat er concrete leerdoelen nodig zijn, waarin zichtbaar worden welke competenties de school met het onderwijs nastreeft. Concrete leerdoelen zijn leerdoelen die duidelijk maken aan welke groepen leerlingen de school wat wil leren. Een school formuleert zo concreet mogelijk welke kennis, vaardigheden en houdingen ze haar leerlingen in verschillende jaarlagen wil bijbrengen.
2) Dat het onderwijs doelgericht moet zijn, betekent op de tweede plaats ook dat inzicht nodig is in de resultaten van het onderwijs. Dit betekent dat van scholen wordt gevraagd de leerresultaten voor burgerschap in kaart te brengen, zodat kan worden nagegaan of de concrete leerdoelen worden gerealiseerd. Via monitoring kan dit inzicht (deels) worden verkregen.
In de toelichting op de wet (Memorie van Toelichting) wordt aangegeven waarom de wetgever het monitoren van burgerschapscompetenties belangrijk vindt. Ze schrijft in die toelichting dat het regelmatig monitoren van de ontwikkeling van de burgerschapscompetenties van leerlingen van belang is, omdat.
a) het scholen helpt het onderwijs af te stemmen op de actuele leerbehoefte van leerlingen en bij te stellen op basis van wat de leerlingen daadwerkelijk hebben geleerd (afstemming);
b) het scholen informatie geeft over de punten waarop verdere verbetering (ontwikkeling) van het onderwijs mogelijk of nodig is.
Daarnaast dienen scholen de opbrengsten van het burgerschapsonderwijs te evalueren en verantwoording daarover af te leggen (in het schoolplan en de schoolgids). Welke resultaten zien we, wat zeggen deze resultaten over ons burgerschapsonderwijs en met welke resultaten zijn we tevreden?
Scholen kunnen volgens de Inspectie zelf bepalen hoe ze burgerschapscompetenties van hun leerlingen in kaart brengen. Dit kan met gestandaardiseerde instrumenten of op andere manieren (zoals met een portfolio, rubrics of anders). De gegevens moeten bruikbaar zijn om een beeld te geven van de leerdoelen waar het om gaat, moeten gebruikt kunnen worden om te beoordelen of de leerdoelen zijn behaald, en moeten een adequaat beeld geven (d.w.z. valide en betrouwbaar zijn).
Monitoring van burgerschapscompetenties is volgens de Inspectie van belang om:
In de Onderzoekskaders is zij terug te vinden onder de standaarden OP2 (‘Zicht op ontwikkeling en begeleiding’) en OR2 (‘Sociale en maatschappelijke competenties’). Zie hier voor een overzicht van de Onderzoekskaders.
De Inspectie van het Onderwijs heeft op meerdere plaatsen informatie beschikbaar over het monitoren van burgerschapscompetenties:
Op moment van schrijven (november 2024) treedt de Inspectie van het Onderwijs niet oordelend, maar stimulerend op. De Inspectie zal duidelijk aankondigen wanneer deze situatie wijzigt. Houd daarvoor hun website goed in de gaten.
De wetenschappelijke basis kan geraadpleegd worden via verschillende pagina’s van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO). Via het initiatief Onderwijskennis.nl zijn de volgende pagina’s relevant voor het opbrengstgericht werken:
Ook via het vraagbaakplatform Kennisrotonde is informatie over de wetenschappelijke basis beschikbaar. Het volgende antwoord is met name relevant rondom de monitoring van burgerschapscompetenties in het voortgezet onderwijs:
Een overzicht van monitoringsinstrumenten voor burgerschapscompetenties is terug te vinden in de voorstudie ’Verkenning instrumenten opbrengstgericht burgerschapsonderwijs’ (2019). Deze studie biedt een verkenning van de instrumenten die voorhanden zijn. In een overzicht is weergegeven voor welke klassen een instrument in te zetten is en is de bruikbaarheid beoordeeld op actualiteit, normering en gebruiksvriendelijkheid. Een overzicht aan beschikbare monitoringsinstrumenten (met extra informatie per instrument) is te vinden via onze pagina’s voor het primair en voortgezet onderwijs.
Belangrijker dan het simpelweg uitkiezen van een monitoringsinstrument, zijn de vragen die voorafgaan of samenhangen met het monitoren. Monitoring blijft een middel om bepaalde doelen te bereiken (afstemming, verbetering en verantwoording). De manier waarop scholen monitoren, kan door de school worden gekozen. De keuze die scholen maken, moet echter wel doordacht en onderbouwd zijn. De wijze van monitoren is vrij, maar de gekozen instrumenten dienen wel aan te sluiten bij de visie, leerdoelen en leerlingenpopulatie. Adviseurs van het Expertisepunt Burgerschap zijn kosteloos beschikbaar om scholen begeleiding te bieden in dit reflectie- en keuzeproces. Hun begeleiding kan gaan over monitoring, maar ook over andere, cruciale aspecten van het beoogde burgerschapsonderwijs die hiermee samenhangen. Klik hier voor meer informatie over de adviseurs.
Op deze vraag valt geen algemeen antwoord te geven. Raadpleeg hiervoor de ontwikkelaar of uitgeverij van de methode, soms hebben zij bijbehorende monitoringsinstrumenten beschikbaar.
Daarnaast is het belangrijk te realiseren dat een methode slechts een middel blijft. Het doel bepaalt een school zelf, op basis van haar visie en leerlingenpopulatie, waaruit concrete leerdoelen voortvloeien. Een school kan gebruik maken van een methode, materialen die door derden ontwikkeld zijn, of van eigen lesmaterialen Het gaat echter om de leerdoelen die de school zelf heeft opgesteld. Die moeten onder meer zijn toegesneden op wat de leerlingen van de school nodig hebben, en op de context van de school. Dat geldt evenzo voor de leerstof en de ordening daarvan, die moet passen bij de leerdoelen van de school en de context waarin de school onderwijs geeft. Zo zullen de leerdoelen van een school vaak niet gelijk zijn aan die van een algemene methode. Bevordering van burgerschap is bovendien breder, en omvat aspecten als schoolklimaat, voorbeeldgedrag van leraren en andere medewerkers, pedagogisch en didactisch handelen, situaties voor leerlingen om te kunnen oefenen en meer.
Hoewel methoden of materiaal die door derden zijn ontwikkeld gebruikt kunnen worden, staan de leerdoelen die de school in haar situatie van belang vindt, centraal. De doelen van de methode en de schooleigen leerdoelen zullen doorgaans slechts gedeeltelijk samenvallen. Het gebruik van een methode is daarmee niet per definitie afdoende; het draait erom waarom de methode gekozen is, hoe deze aansluit bij de visie, leerlingenpopulatie en leerdoelen en wat de samenhang is met overige aspecten die bevorderd worden in het burgerschapsonderwijs.
Remmert Daas is universitair docent aan de Universiteit van Amsterdam. Hij promoveerde in 2019 op het proefschrift ‘Assessment of Citizenship Competences’, waarin hij een nieuwe aanpak ontwikkelde om burgerschapscompetenties van leerlingen te beoordelen. Dit instrument bestaat uit rubrics waarin burgerschapskennis, -houding en -vaardigheden naar beheersingsniveaus worden gespecificeerd. Voor Kennisrotonde beantwoordde Daas een vraag van een docent over het in beeld brengen van burgerschapscompetenties. Daarnaast is Daas nationaal coördinator voor de Nederlandse bijdrage aan de International Civic and Citizenship Education Study (ICCS).
Alexandra Bronsveld is één van de adviseurs van het Expertisepunt Burgerschap. Als adviseur helpt ze je graag om de volgende stap te zetten in het doelgericht en samenhangend vormgeven van burgerschap op jullie school. Het advies van onze adviseurs gaat bijvoorbeeld over professionaliseringstrajecten, methodieken of andere ondersteunende instrumenten die voor jouw school relevant zijn. Wil je gebruikmaken van één van onze adviseurs? Bekijk dan deze pagina voor meer informatie of vul hier het aanvraagformulier in.
In samenwerking met Tjip de Jong, bekend van zijn Tjipcast, hebben we een serie van vijf podcasts over burgerschap gemaakt. In de derde aflevering staat het ‘meten’ en monitoren van burgerschap centraal. Hoe volg je de ontwikkeling van burgerschap bij jongeren? Deze podcast-aflevering gaat over de onderwijspraktijk van Firda. Hoe geeft deze school handen en voeten aan burgerschap en hoe is die visie op burgerschap vervolgens van invloed op de aanpak van het monitoren? Deze aflevering wordt genoemd in het webinar.
Firda is een mbo-instelling, maar de genoemde podcast levert ook inzichten op voor onderwijsprofessionals uit het primair, voortgezet en gespecialiseerd onderwijs. Voor het mbo geldt er wel andere wet- en regelgeving.
