Koninklijke Visio is een expertisecentrum voor slechtziende en blinde mensen. Dit centrum biedt niet alleen zorg en begeleiding, maar ook onderwijs op maat voor leerlingen met een visuele beperking. Het onderwijs valt binnen cluster 1 en bestaat uit speciaal onderwijs (so) en voortgezet speciaal onderwijs (vso), waarbij leerlingen ondersteuning krijgen die is aangepast aan hun individuele behoeften en ontwikkelingsmogelijkheden. Daarnaast biedt Visio ambulante onderwijskundige begeleiding (aob) voor leerlingen in het regulier onderwijs, speciaal basisonderwijs of (voortgezet) speciaal onderwijs, die extra ondersteuning nodig hebben vanwege hun visuele beperking.
De leerlingen bij Visio hebben een visuele beperking die kan variëren van slechtziendheid tot volledige blindheid. Ook zijn er leerlingen waarbij er hiernaast sprake is van een verstandelijke beperking, motorische beperking en/of psychiatrische problematiek. Visio scholen hanteren zeven leerroutes, afgestemd op het landelijke doelgroepenmodel voor het gespecialiseerd onderwijs. De indeling van leerlingen in deze doelgroepen gebeurt op basis van IQ, ontwikkelingsniveau, leerstandaard, ondersteuningsbehoefte en verwachte uitstroombestemming. Voor elk van deze thema’s wordt een inschaling bepaald, wat samen een profiel vormt om de best passende leerroute te bepalen. Het Expertisepunt Burgerschap bracht een bezoek aan de vso afdeling van Visio Onderwijs Grave.
Video: schoolportret Grave
Jeanine Petronilia-Schoonbroodt, Mathilde Vos-Elsinga en André Vurens stonden het Expertisepunt te
Jeanine is schoolleider van locatie Grave, Mathilde is burgerschapscoördinator en docent vso flex (leerroutes 2-4) en André is docent vso (leerroutes 5-7). Net als Mathilde ontwikkelt Andre het burgerschapsonderwijs bij locatie Grave. Voor dit praktijkvoorbeeld openden beide docenten de deuren van hun klaslokaal en boden het Expertisepunt een speciaal kijkje in hun onderwijskeuken.
Hoe ziet burgerschap bij Visio eruit? Je leest hierover meer aan de hand van zes stappen die je kunt volgen om burgerschapsonderwijs vorm te geven.
Ga snel naar:
“Vanuit het meedoen mogelijk maken, dus zo volwaardig mogelijk participeren In de maatschappij. Daar is eigenlijk ook onze visie op burgerschap gestoeld,” vertelt Jeanine. “Dat begon bij ons heel sterk met het woord ‘burgerschap’, wat voor veel mensen een onbekend woord was. Maar nu gaat het echt over: wat doen we dan? Per doelgroep hebben we dat ook omschreven. Hoe zie je dat terug in de lessen? Dat is dus allemaal gericht op die visie: zo zelfstandig mogelijk worden, zodat je volwaardig mee kunt doen in de maatschappij.”
André voegt hieraan toe: “Het leidt hier ook wel tot menig goede discussie. Over hoe dat scherp te krijgen. Ik vind het ook heel fijn dat we het ook niet altijd met elkaar eens hoeven te zijn. In eerste instantie ga je echt zoeken. Wat past bij ons? En hoe zorgen we dat we daar komen. Het is een doorlopend ontwikkelingsproces.”
Het is echter ook belangrijk om realistisch te blijven, want je hebt leerlingen met een meervoudige beperking, vertelt Jeanine. “Daar hebben we ook wel over gesproken: in hoeverre zijn onze leerlingen, in alle uitstroomniveaus die we hebben, om vanuit het gedachtegoed ‘je steentje bij kunnen dragen’ in staat om dat daadwerkelijk waar te maken? We zijn soms ook al blij en tevreden et dat kleine stukje rondom hun huis of rondom onze school. Dat was het gesprek wat we gevoerd hebben op landelijk niveau.”
“Als ik kijk naar wat andere scholen nog van ons kunnen leren, is dat we de gezamenlijkheid ook steeds meer hebben opgezocht”, stelt Jeanine. “Een havo-diploma is evenveel waard als een diploma dagbesteding. Je wilt dat het inclusief is. Dat vormt ook één van onze belangrijkste drijfveren. Het zou vreemd zijn als je dat als school niet voorleeft.”
Onderling is in Grave ook het gesprek gevoerd over of het gaat om burgerschap of wereldburgerschap, in relatie tot wat realistisch is voor de doelgroep. De conclusie was om te kiezen voor wereldburgerschap. Jeanine legt dit uit: “Met alle kwaliteiten die ze hebben, maar ook de beperkingen die ze kennen. Dat ze zo waardig mogelijk kunnen deelnemen aan de maatschappij. Wij zien het als onze absolute taak om daar de leerlingen in te begeleiden en te onderwijzen. En wij beschouwen de invulling van burgerschap ook wel echt als een kernopdracht voor wat we te doen hebben in de school.”
“Wij leggen de lat vrij hoog,” vult Mathilde aan. “We differentiëren uiteraard bij ons naar een lager niveau, maar voor onze leerlingen leggen we de lat daarmee wel hoog. Je wilt het maximale eruit halen voor onze leerlingen. Dat maakt onze locatie in Grave: de verbinding tussen al die niveaus.”
André voegt hieraan toe: “Die verbinding tussen de niveaus is soms spannend, maar het werkt wel. In mijn les van zojuist zaten leerlingen van meervoudig beperkt tot aan havo-5.” In zijn les staat vandaag het voeren van een lagerhuisdebat op het programma. Als voorbereiding op de les hebben de leerlingen een huiswerkopdracht op gekregen. Om er alvast in te komen, wordt vooraf aan het debat een fragment getoond van De Avondshow met Arjen Lubach. In het fragment passeren vele drogredenen op humoristische wijze de revue.
De verbinding tussen de verschillende niveaus en leerlingen valt op tijdens het debat. Een volledig blinde havoleerling die later binnenkomt, coacht op een zeker moment een andere, meervoudig beperkte leerling om zijn standpunt te vertellen. “Zonder dat ik ook maar iets gezegd had. En ondanks het feit dat ze niets ziet, heeft ze wel door dat in haar team wat gebeurt”, observeert André, “daar word ik nou blij van.”
In de hele school hangen de schoolregels op verschillende plekken. Deze regels zijn positief geformuleerd, om zo aan te geven wat je wél wil zien. Mathilde ligt dit toe, “De schoolregels koppelen we ook terug naar onze visie: meedoen mogelijk maken. Als je dit doet, wordt het meedoen ook makkelijker straks. Het zijn bijna competenties. Als je zegt: je mag dit niet, je mag dat niet. Tsja, dat zegt eigenlijk niks, want dan weet je straks ook niet wat je behoort te doen om mee te kunnen doen.” Deze schoolregels zijn schoolspecifiek voor Grave.
Bij Visio bestaat de burgerschapsdefinitie uit sets van competenties die zij haar leerlingen wil aanleren: sociale competenties, burgerschapscompetenties en KSF-competenties. KSF is de afkorting voor Kritische Succesfactoren. Deze Kritische Succesfactoren (KSF) vormen een uniek en essentieel onderdeel van haar onderwijsaanbod. Dit zijn de factoren die van doorslaggevend belang zijn voor succesvolle maatschappelijke participatie van mensen met een visuele beperking. “Er is een meerjarig project geweest waarin blinde en slechtziende mensen wetenschappelijk onderzocht zijn die actief waren op de arbeidsmarkt. Wat maakt het dat jullie hier zitten? Wat is de succesfactor geweest dat jullie hier zitten?”, licht Mathilde toe.
“Verrassend genoeg, in lijn met de gestelde hypothese in het onderzoek, bleek dat het niet de visus, maar andere factoren zijn die bepalen dat jij met succes kan participeren in de maatschappij. Dat gegeven was voor ons een trigger. Het maken van een netwerk, goed vertellen wat je nodig hebt, dat is wat maakt of jij slaagt of niet. Dat is een mooie boodschap. Die visusbeperking kunnen we niets aan doen, daar heeft een leerling mee te dealen. Maar aan die andere factoren kunnen we hard trekken. Dat zie je terug in die kritische succesfactoren.”
Video: Kritische succesfactoren voor participatie
De vijf kritische succesfactoren
De kritische succesfactoren zijn onderverdeeld in vijf kerncompetenties. Ze hangen in postervorm in elk klaslokaal van Visio en zijn als volgt geformuleerd:
Door de hele school zijn de Kritische Succesfactoren en de schoolregels zichtbaar. De leerlijnen voor de Kritische Succesfactoren vormen samen met andere competenties de leidraad voor de vormgeving van een doelgericht en samenhangend aanbod van burgerschapsonderwijs.
Mathilde legt uit hoe ze de leerdoelen voor burgerschap in het complete onderwijs geïntegreerd hebben. “Voor leerroute twee tot en met vier hebben we een soort paraplu gemaakt. Burgerschap staat dan als pijler dan op het niveau van taal en rekenen. Onder burgerschap valt mens en maatschappij. Binnen mens en maatschappij zitten typische burgerschapsdoelen over bijvoorbeeld democratische waarden. Een andere pijler vormt de kritische succesfactoren (KSF). Dat zijn die posters die overal hangen. Wat hebben wij als cluster 1-leerlingen nodig om mee te kunnen doen in de maatschappij en wat hebben we nodig om ons te laten gelden? De derde pijler vormt het sociaal-emotioneel leren. Hoe reguleer ik mezelf? Hoe ga ik om met een ander, ook om als goed burger mee te kunnen doen? Burgerschap komt daarmee tot uiting in verschillende pijlers en wordt ook gemonitord binnen die verschillende pijlers.”
Burgerschapscompetenties worden gevormd door kennis, vaardigheden en houdingen. Om de kennis toe te passen, kom je snel in het sociaal-emotionele, legt Mathilde uit. “Je moet wel sterk genoeg zijn, goed kunnen praten en keuzes kunnen maken om democratisch te kunnen handelen.” Ook voor leerroutes 5 tot en met 7 zijn burgerschapsdoelen ontwikkeld, vult Jeanine aan. Hierbij gaat het om 11 competenties verspreid over de 3 pijlers: burgerschap, kritische succesfactoren en sociaal-emotioneel leren.
Het vak PodiumPlus is uniek voor Grave. Het is vak dat losse vakken in samenhang toevoegt aan het verplichte vak CKV, de kapstok, en het keuzevak Podium. “Waar we hier in Grave vooral tegenaan liepen, was dat leerlingen op het vmbo een half jaar lang leefstijl hebben en een half jaar lang seksualiteit en relaties. Een uurtje in de week. Dat waren allemaal van die losse vakjes. Iedereen gaf dat maar een beetje erbij op het rooster,” zet André uiteen. “En toen hebben wij gezegd met een paar collega’s: weet je, wat moeten dat bij elkaar vegen. We nemen daar de verantwoordelijkheid voor om een goed gedegen iets van te maken, gekoppeld aan het keuzevak podium voor het vmbo. Kunst en cultuur zijn fijne vehikels om aan burgerschap en persoonlijke ontwikkeling te werken. Dat heeft zich gevormd naar het vak PodiumPlus, een parapluvak.”
Hiervan is ook een versie gemaakt voor leerroutes 2, 3 en 4 vertelt Mathilde. Zij hebben dat vertaald naar een planetenproject waarbij leerlingen hun eigen planeet mochten bedenken en ontwerpen. Hierover vertelden ze in een video, waarin de planeten zichtbaar werden. Tijdens de les die het Expertisepunt Burgerschap bezocht, mochten leerlingen die niet aanwezig waren bij het project kiezen tussen de verschillende planeten. “Dat is een heel traject van een jaar, daar komen al die vakken in terug. En omdat het mooi in één project zit, krijgt het wat verbinding met elkaar.”
Qua schoolcultuur valt er zeker iets op te merken over de locatie Grave. “Wat mij altijd opvalt In de gang”, observeert Mathilde, “is het begrip van de slechtziende naar de blinden. Dat is hier enorm. Een slechtziende die die kan dat wel heel goed begrijpen. Het is niet zo dat als kinderen met elkaar spelen, je ziet dat blinden worden uitgesloten. Die worden net zo makkelijk erbij betrokken. Terwijl het een groot verschil is, tussen slechtziend of blind, maar hier binnen de school niet.” Precies op dit punt klinken de basiswaarden door: leerlingen denken ook aan de ander en zijn niet slechts bezig met hun eigen vrijheid. Ze zien al hun medeleerlingen als gelijke en handelen solidair. “Doordat leerlingen hier meer bagage hebben wordt er op andere leerlingen ook meer beroep gedaan om daarmee om te gaan. Wat je graag zou willen dat hele maatschappij doet, wordt hier al gedaan. Dat zie je hier met leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben.”
In het kader van solidariteit noemt Jeanine ook het maatjesproject. Dit is een uitwisselingsproject met leerlingen van reguliere scholen. “Het doel is dat leerlingen van elkaar leren en begrip en interesse tonen in elkaar,” licht ze toe. Leerlingen uit het reguliere onderwijs wordt uitgelegd hoe op Visio lesgegeven wordt: met grote boeken, de beeldschermloep en met braille.
Werken aan zelfstandigheid, eveneens belangrijk onderdeel uit de visie, komt terug in de les van Mathilde aan de vso flex klas, met leerlingen uit leerroutes 2, 3 en 4. De les staat in het teken van het maken van keuzes en het onderbouwen hiervan. Samen met een onderwijsassistent gebruikt Mathilde verschillende werkvormen om te oefenen. Tijdens een toneelspel laten zij aan de leerlingen zien welke keuzes je kunt maken, van het kiezen tussen een kruk en een stoel tot pindakaas of hagelslag, waarna leerlingen vergelijkbare keuzes krijgen voorgelegd met de vraag waarom zij hiervoor kiezen. Tot vertegenwoordigen Mathilde en de onderwijsassistent beide in verschillende stellingen een keuze waar leerlingen bij kunnen gaan staan. Opvallend is bijvoorbeeld de keuze tussen 5 dagen school of 5 dagen weekend, waarbij alle vier de leerlingen kiezen voor 5 dagen school.
Er wordt vaak een onderscheid gemaakt in de literatuur over burgerschapsonderwijs tussen het voegen naar de samenleving – toegerust worden om mee te kunnen doen – en het vormen van de samenleving – toegerust worden om de samenleving naar eigen inzicht te kunnen veranderen. Krijgen de leerlingen in Grave ook de handvatten om te leren vormen? Andre vertelt dat dit op meerdere vlakken gebeurt in de school. Zo is er een leerlingenraad, waarin de verschillende leerroutes vertegenwoordigd worden, die inspraak heeft. Het telefoonbeleid is daar een voorbeeld van, waarin leerlingen mede bepaald hebben wat de regels zijn geworden.
”Het vormende zit in hetgeen wat de niveaus overstijgt,” legt Andre uit. Leerlingen doen ook mee aan projecten als ‘de stem van de VSO-leerling’. Hier kunnen ze meedenken en meepraten, kritisch nadenken, voorbij het voegen. Ook stimuleren ze in Grave ontmoetingen met ook ervaringsdeskundigen. ”Mensen met visuele beperkingen die een baan hebben als burgemeester of topsporter zijn, waarmee ze een serieuze impact kunnen maken op de samenleving. Wij hopen dan dat onze leerlingen door die ontmoetingen gaan ervaren dat ze niet alleen maar zichzelf dienen te voegen naar wat er voor ze bepaald wordt, maar dat ze ervaren dat ze daadwerkelijk invloed kunnen hebben op datgene wat er bepaald wordt.”
Om burgerschapsvaardigheden ook buiten de school toe te passen, lopen vso leerlingen – van arbeid tot havo – verplicht stage. CenterParcs Het Heijderbos is een bekende partner voor Visio. Daar kunnen leerlingen terecht voor een scala aan functies, van ICT tot horeca. Ook gaan vso leerlingen van Visio locaties uit heel Nederland samen op reis naar het buitenland. ”Ze ontmoeten ook elkaar, hun netwerk groeit daarmee. Zonder ouders weg, alleen met de docenten. Dat is fantastisch.” Aldus Andre. De ultieme oefenplaats blijft ook nog eens uit het feit dat twee oud-leerlingen sinds anderhalf jaar in dienst zijn in Grave.
Visio werkt hoofdzakelijk met twee leerlingvolgsystemen: EduMaps en SomToday. Binnen EduMaps staan de leerlijnen van het ontwikkelingsvolgmodel (OVM) en de kritische succesfactoren (KSF). Met het ontwikkelingsvolgmodel volgt Visio de basisontwikkeling van de leerling. “Daar zit ook rekenen, taal en algemene vaardigheden in,” vertelt Mathilde. “Op een gegeven moment was er ook behoefte aan verschillende leerroutes en verschillende niveaus, omdat het anders wel een hele grote groep is, van leerroute twee tot vier. Er is een landelijk doelgroepenmodel en dat hebben we als Visio omarmd. Vanuit dat doelgroepenmodel hebben we binnen EduMaps leerlijnen ontwikkeld, wat we zelf hebben omgevormd naar onze cluster 1-leerlingen. Die leerlijnen omvatten het lesaanbod. Het is een formatief evaluatiesysteem, wat gebaseerd is op aanbod. Dat volgt het aanbod niet, maar biedt aan wat de leerling kan. Je evalueert formatief wat de leerling kan en dan ga je door naar het volgende lesaanbod.”
Video: Monitoring met EduMaps
Locatie Grave heeft de ambitie om de kritische succesfactoren (KSF) in het vso te integreren met SomToday. “We zitten daar echt nog in een ontwikkelfase”, schetst Andre. Het volgmodel moet uiteindelijk daar ingevoegd worden. “Voor nu hebben we nog een ruw Excel-document waarin we leerlingen op elk aspect van de factoren volgen. Je bepaalt eenmalig en startniveau en vervolgens ga je aangeven of je geobserveerd hebt of een leerling iets kan of niet in een vierpuntsschaal. Maar het blijven observaties. Daarmee kan het zijn dat de leerling bij een andere docent juist heel goed iets laat zien en bij mij juist niet. Uiteindelijk leidt zoiets tot een ingevuld overzicht van alle negen aspecten. Zodra alles in SomToday staat, kan dat veel administratiedruk schelen. Daarnaast kun je ook scholen vergelijken met elkaar, wat de kwaliteitszorg alleen maar ten goede komt.”
Ook kwaliteitszorg komt aan de orde. Jaarlijks wordt het onderwijs geëvalueerd. Bij sommige leerlingen zijn de leerlijnen van de kritische succesfactoren te laag voor hun niveau, terwijl de leerlijn democratisch handelen voor sommigen te moeilijk. Hiervoor is Mathilde blij met het systeem van EduMaps, want alle Visio-scholen maken hier gebruik van zodat je verschillen tussen scholen kunt analyseren. “We hebben dezelfde leerlijnen. Maar stel in Grave gaat dit omhoog en in Rotterdam gaat dat naar beneden. Wat zijn nu de factoren waarom dat in Rotterdam zo gebeurt? Nou, dan kom je aan hele mooie analyses. Dat is interessante onderwijsontwikkeling. Wat moeten we doen om te zorgen dat wij ook daar komen waar in Rotterdam zit?”
