Burgerschapsonderwijs: Beschouwing van twee aanpakken voor het vergroten van maatschappelijke betrokkenheid

Doelstelling van het onderzoek

Dit artikel is een beschouwing van twee benaderingen voor burgerschapsonderwijs die zich richten op het vergroten van maatschappelijke betrokkenheid op de basisschool: Bèta Burgerschap van Saxion en Onderwijs in Sociaal Ondernemerschap (OiSO) van de Marnix Academie. De auteurs beschrijven de achtergrond, lesmethodes en praktische voorbeelden van beide aanpakken, en leggen de overeenkomsten en verschillen bloot. Het doel is om inzicht te geven in de keuzes die scholen en lerarenopleidingen kunnen maken bij het vormgeven van burgerschapsonderwijs. 

Resultaten en conclusies

Bèta Burgerschap 

Bèta Burgerschap draait om groepsgewijs probleem oplossen over maatschappelijke en technologische vraagstukken. Vier didactische principes vormen de kern: samen denken, argumenteren, netwerk denken en beslissingen nemen. De aanpak kan worden vormgegeven als project in de klas of op school, in losse lessen, en zelfs buiten de school in samenwerking met externe partners. Stapsgewijs werken leerlingen aan een vraagstuk: verkennen, analyseren, oplossingen bedenken, besluiten nemen, deze presenteren en reflecteren. Voorbeelden zijn projecten over actuele thema’s zoals stikstof. Bèta Burgerschap is één van de meerdere benaderingen die worden behandeld aan de Saxion lerarenopleiding. Het doel is dat toekomstige leraren zelf leren nadenken over welke aanpak past bij hun visie en schoolpopulatie. 

Onderwijs in Sociaal Ondernemerschap (OiSO) 

OiSO richt zich op het ontwikkelen van competenties waarmee leerlingen een positieve impact kunnen maken op maatschappelijke vraagstukken. Het combineert leren voor duurzame ontwikkeling met ondernemerschapsonderwijs. OiSO kent een pedagogische dimensie (ontdekken van eigen waarden en drijfveren), een maatschappelijke dimensie (omzetten van betrokkenheid in handelen) en een handelingsgerichte dimensie (initiatief nemen, ideeën uitvoeren). Een leeromgeving voor het leren van sociaal ondernemen kenmerkt zich onder andere door een schoolcultuur van compassie, vakoverstijgend onderwijs en een begeleidende rol van de leraar waarin leerlingen leren door te doen. Voorbeelden van deze aanpak zijn buurtgerichte initiatieven of acties rond klimaatverandering. Sociaal ondernemerschap is een doorlopend thema in de hele opleiding van de Marnix Academie. Studenten worden begeleid in hun ontwikkeling tot sociale en zelfbewuste wereldburgers. 

Verschillen 

De beschouwing laat zien dat beide aanpakken gericht zijn op maatschappelijke betrokkenheid en maatschappelijke vraagstukken, maar dat er ook verschillen zijn. 

Accent op/in	Bèta Burgerschap	Onderwijs in Sociaal Ondernemerschap
aangepast burgerschap of kritisch burgerschap	kritisch burgerschap	kritisch burgerschap
waarden- en attitude ontwikkeling of kennisontwikkeling	kennis	beide
pedagogisch fundament	autonomie	subject zijn
leren actie ondernemen (handelingsgerichte betrokkenheid) of leren nadenken en beslissen (cognitieve betrokkenheid)	cognitieve betrokkenheid	handelingsgerichte betrokkenheid
eigen wereld en handelingsmogelijkheden of wijde wereld en complexiteit	wijde wereld en complexiteit	eigen wereld en handelingsmogelijkheden
positionering binnen de opleiding	als één van de aanpakken	als rode draad

Tabel 1. Schematische vergelijking van accentverschillen tussen Bèta Burgerschap en Onderwijs in Sociaal Ondernemerschap (p.69) 

Aanbevelingen voor de onderwijspraktijk

Bèta Burgerschap 

• Zorg dat er recht wordt gedaan aan de autonomie van leerlingen. Laat ze leren hun eigen mening vormen en hun leven inrichten op basis van hun eigen waarden; stuur ze niet richting een bepaald oordeel.  

• Werk aan de kerncompetentie van problemen oplossen middels de vier didactische principes: samen denken, argumenteren, netwerk denken en beslissingen nemen. 

• Orden de leeractiviteiten (globaal): verkennen, analyseren, beslissen en nabespreken met reflectie. 

Onderwijs in Sociaal Ondernemerschap (OiSO) 

• Creëer een schoolcultuur waarin compassie, empathie, zorgzaamheid en ondernemerschap worden gestimuleerd. 

• Organiseer vakoverstijgende, projectmatige leeractiviteiten over uitdagingen dichtbij en ver weg die aansluiten bij de Sustainable Development Goals.  

• Laat leerlingen initiatief nemen en faciliteer hen in het ontwikkelen en uitvoeren van ideeën. 

• Stimuleer perspectiefwisseling en dialoog met mensen binnen en buiten de school. 

• Pas een leren-door-doen aanpak toe met korte cycli van actie, feedback en reflectie. 

De auteurs concluderen de beschouwing met de aanbeveling om zelf de dialoog aan te gaan. Een dialoog over deze en andere aanpakken is namelijk waardevol, omdat het de onderliggende keuzes en nuances duidelijk maakt, zelfs bij aanpakken die vergelijkbare doelen lijken te hebben. “Dit helpt bij het kiezen van een aanpak voor burgerschapsonderwijs die past bij je eigen (school)visie op burgerschapsonderwijs” (p. 73). 

Informatie over de auteurs

Dr. Lida Klaver is onderzoeker bij Saxion en doet onderzoek naar Bèta Burgerschap en opvattingen over burgerschapsonderwijs. Dr. Stella van der Wal-Maris is lector aan de Marnix Academie en onderzoekt hoe maatschappelijke betrokkenheid van leerlingen vanuit een hoopvol en handelingsgericht perspectief kan worden gestimuleerd. Dr. Symen van der Zee is lector aan Saxion en onderzoekt vernieuwende onderwijsthema’s, waaronder burgerschapsonderwijs. Drs. Marijke van Voorthuijsen is opleidingsdocent en docentonderzoeker aan de Marnix Academie.