De ‘alledaagsheid’ van polarisatie op scholen; polarisatie begrijpen als (geen) dialoog

Doelstelling onderzoek

In een samenleving met zorgen over toenemende spanningen en bedreigingen van sociale cohesie worden scholen vaak als belangrijk gezien. Ze worden beschouwd als de plek waar jongeren van diverse achtergronden samenkomen en leren omgaan met verschillen om zich voor te bereiden op het worden van een democratisch burger. Echter, scholen ervaren zelf ook toenemende polarisatie.  

Dit onderzoek richt zich op het belichten van de alledaagse, interactieve aard van polarisatie binnen scholen. De Haan beoogt te begrijpen welke rol dialoog (of juist het ontbreken daarvan) speelt in het in stand houden van deze polarisatie. Het uiteindelijke doel is om kennis te ontwikkelen over hoe scholen dialogische ruimtes kunnen inrichten die ruimte bieden om polarisatie te doorbreken. Om dit te onderzoeken, zijn rondetafelgesprekken gehouden met docenten uit het voortgezet onderwijs over hoe zij polarisatie ervaren, welke groepen daarbij betrokken zijn, wat zij zien als oorzaken en hoe verschillende perspectieven daarop elkaar beïnvloeden. 

Resultaten en conclusies 

Uit het onderzoek blijkt dat polarisatie in de samenleving ook sterk zichtbaar is in alledaagse gesprekken op school. De gesprekken tussen leraren zelf, en de inhoud ervan vormden een afspiegeling van bredere maatschappelijke tegenstellingen. In de data werden drie belangrijke manieren zichtbaar waarop non-dialogische patronen ontstaan: 

1. Door verschillende opvattingen over ideologie – ideologische verschillen werden het meest als oorzaak van polarisatie op school genoemd.
   Een voorbeeld: Een leraar verdedigde een ‘liberaal’ standpunt over seksuele diversiteit, terwijl een ander leraar dit juist afkeurde vanuit een ‘conservatief’ perspectief. De een benaderde de kwestie vanuit een opvatting van gelijkheid, terwijl de ander dit deed vanuit religieuze opvattingen.  
2. Door verschillende opvattingen over rechtvaardigheid
   Een voorbeeld: de meerderheid gaf de minderheden de schuld van polarisatie, omdat zij zich onvoldoende zouden identificeren met Nederland en niet wilden meewerken aan gesprekken of culturele normen. De minderheden zagen juist het gebrek aan erkenning door de meerderheid en vormen van discriminatie als het probleem.  
3. Door verschillende normen over hoe te praten over polarisatie
   Een voorbeeld: Leraren vertelden dat volgens de meerderheid het niet gepast is om verschillen tussen groepen expliciet te benoemen, omdat dit als politiek incorrect wordt gezien. Minderheden vinden juist dat deze verschillen zichtbaar moeten worden gemaakt, vaak in de context van slachtofferschap.  

Samengevat laat het onderzoek zien dat polarisatie niet alleen gaat over inhoudelijke verschillen, maar ook over hoe mensen interactief omgaan met die verschillen. Standpunten worden blootgelegd, maar vaak niet echt besproken of opgelost, waardoor obstakels voor dialoog ontstaan en polarisatie in stand blijft. 

Aanbevelingen voor de onderwijspraktijk  

Wanneer groepen in school sterk van mening verschillen, kan het helpen om bewust een contactzone te creëren: een veilige, maar eerlijke plek waar mensen elkaar ontmoeten, ook als het schuurt. 

1. Maak er een durf-ruimte van
   Leg de regels niet vooraf vast, maar bespreek samen hoe jullie het gesprek willen voeren. Sta open voor het benoemen van blinde vlekken bij iedereen.
2. Let op machtsverschillen
   Wees alert op hoe minderheden hun positie beschermen en hoe de meerderheid invloed uitoefent. Maak deze dynamiek zichtbaar en bespreekbaar. 
3. Laat overeenstemming los als doel
   Streef niet naar volledige consensus. Zie afspraken en gedeelde standpunten als tijdelijk en blijf openstaan voor nieuwe ideeën. 
4. Zoek een gedeelde taal
   Voorkom dat de woorden of logica van één groep overheersen. Ontwikkel samen nieuwe woorden en manieren van praten die iedereen kan gebruiken. 
5. Zie wrijving als kans
   Ongemak en frictie horen erbij. Ze kunnen juist zorgen voor meer begrip en gezamenlijke groei. 

Informatie over de auteur

Prof. dr. Maria de Haan is hoogleraar sociale wetenschappen bij de Universiteit Utrecht. Ze doet onderzoek naar leer- en socialisatieprocessen in het onderwijs, met speciale aandacht voor culturele diversiteit en hoe tradities veranderen door contact met nieuwe ideeën. Ze onderzoekt hoe jongeren leren en zich ontwikkelen in verschillende contexten, en werkt aan onderwijsinterventies die gericht zijn op polarisatie en digitale burgerschapsvorming.