HomePrimair onderwijs (PO)Democratische oefenplaats

Democratische oefenplaats

SLO heeft definitieve conceptkerndoelen gepubliceerd voor het leergebied burgerschap. Dit leergebied burgerschap valt uiteen in drie domeinen:

A. Democratische oefenplaats
B. Samenleven in een democratische rechtsstaat
C. Vormgeven aan democratische en maatschappelijke betrokkenheid

Dit thema gaat over de democratische oefenplaats. Het domein democratische oefenplaats bevat één conceptkerndoel. Het conceptkerndoel vraagt de school vorm te geven aan de democratische oefenplaats. Het is een aanbodsdoel: deze beschrijft wat een school moet doen en aanbieden om een democratische oefenplaats te realiseren. Kortom, dit definitieve conceptkerndoel richt zich op het aanbod van de school en niet op de vraag wat leerlingen moeten leren.

Volgens dit kerndoel moeten scholen zorgen voor een omgeving waarin sociale en maatschappelijke competenties van leerlingen worden gestimuleerd. De basiswaarden van de democratische rechtsstaat krijgen betekenis en leerlingen leren de sociale en democratische vaardigheden aan die noodzakelijk zijn om in een pluriforme samenleving te kunnen functioneren. De school zorgt er ook voor dat er activiteiten zijn die sociale cohesie en actief burgerschap stimuleren.

Zie ook de pagina ‘Schoolklimaat: de school als oefenplaats’.

Wat houdt het in
Kennis en vaardigheden
Aan de slag met democratische oefenplaats

Wat houdt het in?

Democratische cultuur gaat over omgangsvormen die door democratie worden bevorderd en die haar mogelijk maken: vreedzaamheid, verdraagzaamheid, de bereidheid de ander te (h)erkennen als gelijkwaardige en op gelijke voet met hem, haar of hen te communiceren. (bron: SLO bouwstenen burgerschap)

Om een democratische cultuur te onderhouden zijn burgers nodig die mee kunnen doen, op kunnen komen voor zichzelf maar ook rekening kunnen houden met anderen. Leerlingen zijn burgers, nu en in wording, die op school ervaringen opdoen met het toepassen van de basiswaarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit in contexten die voor hen betekenisvol zijn. (bron: SLO burgerkaartenspel)

In de veiligheid van de eigen klas en school en waar mogelijk ook daarbuiten, verkennen en oefenen leerlingen hun rol en invloed als deelnemer aan een samenleving. De school biedt leerlingen handvatten in het denken over, het omgaan met en het reflecteren op diverse waarden, overtuigingen, belangen en emoties waarmee verschillen van inzicht verbonden kunnen zijn.
Leerlingen leren hoe ze kunnen participeren in een democratische cultuur. Binnen een democratische cultuur verkennen zij de betekenis van de waarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit en de spanning daartussen. De school stimuleert het oefenen met het voeren van dialoog, kritische denkvaardigheden, het deelnemen aan gezamenlijke besluitvormingsprocessen en het ontwikkelen van een respectvolle omgang met diversiteit en soms tegengestelde opvattingen, zowel offline als online. Daarbij gaat het er niet alleen om wat er gezegd wordt, maar ook om hoe het gezegd wordt, en welke emoties dat op kan roepen. Ook gericht vragen stellen en actief kunnen luisteren zijn hier belangrijke sociale vaardigheden.

Waar valt aan te denken bij het vormgeven van de democratische oefenplaats?

Schoolbrede afspraken maken over hoe kennis en vaardigheden over de basiswaarden en de diverse samenleving binnen verschillende leergebieden of projecten zijn geïntegreerd.
Op basis van leerlingenpopulatie en schoolcontext afstemmen welke sociale vaardigheden en kritische denkvaardigheden voor de school belangrijk zijn.
Samen met leerlingen (online) omgangsregels opstellen en hiermee oefenen
Groepsprojecten, buurtacties of gezamenlijke vieringen organiseren die samenwerking en betrokkenheid versterken.

(Bron: Definitieve conceptkerndoelen burgerschap en digitale geletterdheid: SLO, september 2025)

Kennis en vaardigheden

Het domein democratische oefenplaats in de definitieve conceptkerndoelen sluit aan bij de bouwsteen ‘democratische cultuur’ dat in een eerder stadium ontwikkeld is. Deze bouwstenen beschrijven leerdoelen voor leerlingen en gaan dus verder dan het beschrijven van het aanbodsdoel. Per ‘bouw’ staan de leerdoelen beschreven. Datgene wat de leerlingen aan het eind van de ‘bouw’ aan kennis en vaardigheden hebben kunnen ontwikkelen. Het gaat dus niet alleen over kennis maar ook over vaardigheden. De volledige uitwerking is te vinden op de website van SLO.

Onderbouw

In de onderbouw gaan leerlingen hun eigen gevoelens herkennen en benoemen en krijgen ze inzicht in gevoelens en emoties van anderen. Leerlingen ervaren dat ze een stem hebben en deze kunnen gebruiken. Ze ervaren dat hun stem gehoord wordt en dat hun inbreng ertoe doet bij besluitvormingsprocessen in de klas. Ze weten dat de ander ook een stem heeft en kunnen hier actief naar luisteren. Ze ervaren overeenkomsten en verschillen in het gedrag van mensen. Ze leren op te komen voor zichzelf en rekening te houden met de gevoelens en standpunten een ander.

Leerlingen leren:

om te gaan met hun wensen en opvattingen en zich hierover uit te spreken;
de gevoelens, wensen en opvattingen van anderen te herkennen;
te accepteren dat anderen iets anders willen, maar dat dit niet tot een conflict hoeft te leiden;
hun stem te gebruiken tijdens gezamenlijke besluitvormingsprocessen;
dat de ander ook een stem en mogelijk een ander gezichtspunt heeft;
hiernaar te luisteren en vragen te stellen om meer over de ander en zijn of haar gezichtspunt te weten te komen;
conflicten in de klas op een vreedzame manier op te lossen.

Bovenbouw

In de bovenbouw worden leerlingen zich bewust van het feit dat ze een stem hebben in kwesties die hen aangaan en ze leren hun mening te onderbouwen. Ze weten dat er bij besluitvormingsprocessen een opbouw is van meedenken, meepraten, meedoen en meebeslissen. Ze ontwikkelen meer begrip voor de inbreng van anderen en erkennen het belang van draagvlak voor besluiten. Ze weten dat meningsverschillen emoties kunnen oproepen en kunnen leiden tot conflict. Ze kunnen daar op een vreedzame manier mee omgaan.

Leerlingen leren:

dat het meepraten over zaken die hen aangaan een (kinder)recht is;
hun mening te verwoorden en daar eenvoudige argumenten voor te geven;
in de context van de klas te proberen anderen van hun mening te overtuigen;
de mening van anderen in eigen woorden samen te vatten;
hun eigen mening bij te stellen op basis van nieuwe inzichten; hun stem te gebruiken tijdens besluitvormingsprocessen in de klas- en schoolcontext en daarbij
ruimte te maken voor de mening van alle leerlingen;
er rekening mee te houden dat hun mening of uitlatingen emoties teweeg kunnen brengen bij anderen;
dat mensen over onderwerpen verschillend kunnen denken; dat die verschillen soms wel, soms niet overbrugd kunnen worden en soms ook tot spanningen en conflicten leiden; conflicten in de directe omgeving op een vreedzame manier op te lossen, maar ook te accepteren dat conflicten kunnen blijven bestaan.

(bron: SLO bouwstenen burgerschap)

Sociaal-emotioneel leren

Sommige scholen zijn van mening dat zij het burgerschapsonderwijs al goed hebben verankerd binnen hun school omdat ze een leerlijn sociale- emotionele ontwikkeling hebben. Dat er een relatie is met burgerschapsontwikkeling staat vast, maar burgerschapsvorming vraagt meer dan een programma voor sociaal-emotioneel leren (SEL). Je doet de burgerschapsvorming van leerlingen tekort als je het gelijk aan elkaar stelt. Hessel Nieuwelink, lector burgerschapsonderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam, dook in de relatie tussen SEL en burgerschap en kwam tot verrassende inzichten die gebundeld zijn in het werk met de niet-zo-verrassende titel: Burgerschap en sociaal-emotioneel leren: de overeenkomsten en verschillen.

Ga naar Burgerschap en sociaal-emotioneel leren

Aan de slag

Wil je aan de slag in de klas? Neem dan een kijkje bij deze lesmaterialen:

Overzicht aanbieders lesmateriaal

Op onze website vind je per thema een overzicht van aanbieders van lesmateriaal: lesmateriaal burgerschap primair onderwijs

Vakportaal burgerschap – SLO

Op de website Vakportaal burgerschap van het SLO vind je, onder onderwijsaanbod van burgerschap in het po, lesmaterialen ingedeeld op verschillende thema’s. Lesmaterialen over de democratische cultuur kan je vinden onder de thema’s: burgerschap (specifiek), leerlingenparticipatie en -inspraak, democratische rechtsstaat en debatteren en filosoferen.

De Respect Foundation

Op de website burgerschapsmarkt.nl van de Respect Foundation vind je lesmaterialen ingedeeld per thema en te filteren op leerjaar.

Wikiwijs

Wikiwijs is een platform waar onderwijsprofessionals open lesmateriaal kunnen zoeken, gebruiken, maken en delen. Je vindt er ook lesmateriaal over burgerschap.

NPO Kennis

NPO Kennis is een kennisplatform met explainers en informatieve story’s over onderwerpen die jongeren bezighouden. Bekijk bijvoorbeeld de collectie over

Actueel

07 juni 2022Democratische oefenplaats

Stichting Flores Onderwijs, Arnhem

Stichting Flores Onderwijs is bezig om burgerschapsonderwijs stichtingsbreed aan te pakken. Ze proberen dit aan te sluiten bij hun visie op leren en onderwijs, vanuit de drie doeldomeinen van Biesta.

21 september 2021Democratische oefenplaats

OBS de Groenehoek, Bergschenhoek

Maak kennis met Joyce Fourie, burgerschapscoördinator en adjunct-directeur van OBS Groenehoek in Bergschenhoek.

18 september 2021Democratische oefenplaats

Vreedzame School de Springplank in Volendam

Willen we kinderen iets leren over de democratie, dan moet de school zelf ook democratisch zijn ingericht. Een effectieve vorm hiervoor is het democratisch overleg, ofwel de groepsvergadering.

Democratische oefenplaats

Wat houdt het in?

Waar valt aan te denken bij het vormgeven van de democratische oefenplaats?